Ông Đuy-rinh đã phát hiện ở Mác một sai lầm về kinh tế thật là thô bạo, chỉ xứng đáng với một học sinh lớp bốn, nó đồng thời lại bao hàm một tà đạo xã hội chủ nghĩa nguy hiểm cho xã hội.

Lý luận của Mác về giá trị "chẳng qua chỉ là... học thuyết thông thường cho rằng lao động là nguyên nhân sinh ra mọi giá trị, và thời gian lao động là thước đo mọi giá trị. Đồng thời cái quan niệm nên suy nghĩ thế nào về giá trị khác nhau của cái gọi là lao động lành nghề, thì vẫn hoàn toàn không rõ... Cố nhiên theo lý luận của chúng tôi, cũng chỉ có thời gian lao động được sử dụng mới có thể đo được giá thành tự nhiên và do đó, giá trị tuyệt đối của các vật phẩm kinh tế; nhưng ở đây thời gian lao động của mỗi người phải được coi trước là hoàn toàn ngang nhau và chỉ cần chú ý rằng, trong những công việc thành thạo hơn, thì thêm vào thời gian lao động cá nhân của một người còn có thêm thời gian lao động của những người khác nữa... ví dụ như dưới dạng công cụ đã tiêu dùng. Như vậy là không phải như ông Mác đã quan niệm một cách mơ hồ rằng dường như thời gian lao động của một người nào đó tự nó có nhiều giá trị hơn thời gian lao động của một người khác, bởi vì như thế thì trong thời gian lao động của người này dường như cô đọng nhiều thời gian lao động trung bình hơn; không phải như vậy, bất cứ thời gian lao động nào, không có ngoại lệ và theo nguyên tắc, do đó, không cần thiết phải đưa ra ngay từ đầu một mức trung bình hoàn toàn có giá trị ngang nhau, và đối với công việc của một người cũng như đối với bất cứ thành phẩm nào, người ta chỉ cần xét xem bao nhiêu thời gian lao động của những người khác ẩn giấu trong cái mà mới thoạt nhìn chỉ là sự chi phí thời gian lao động của bản thân. Dù cho đó là một công cụ sản xuất do bàn tay sử dụng, hay là do bàn tay, hay là cả đầu óc nữa, tức là những cái mà nếu không có thời gian lao động của những người khác không thể có một thuộc tính đặc biệt và năng lực lao động đặc biệt, - đối với giá trị chặt chẽ của lý luận thì điều đó hoàn toàn không quan trọng. Nhưng trong những lập luận của mình về giá trị thì ông Mác lại không sao thoát khỏi cái bóng ma lảng vảng ở phía sau là thời gian lao động thành thạo. Cái cách suy nghĩ mà ông ta thừa kế được của các giai cấp có học thức đã làm cho ông ta không thể triệt để đi theo phương hướng đó, đối với cách suy nghĩ ấy thì sẽ là một điều kỳ quái nếu thừa nhận rằng tự nó thời gian lao động của người đẩy xe bò và thời gian lao động của một kiến trúc sư đều có một giá trị hoàn toàn ngang nhau về mặt kinh tế".

Cái đoạn văn của Mác đã gây ra "sự phẫn nộ mạnh mẽ" đó của ông Đuy-rinh, thì rất ngắn, Mác nghiên cứu cái gì quyết định giá trị của hàng hoá và trả lời: lao động của con người chứa đựng trong những hàng hoá đó. Ông nói tiếp: lao động đó "là một sự tiêu phí sức lao động giản đơn mà trung bình bất kỳ một người bình thường nào, một con người không có một sự đặc biệt nào, cũng đều có trong cơ thể của họ... Lao động phức tạp chỉ là lao động giản đơn được nâng lên luỹ thừa hay nói cho đúng hơn, là lao động giản đơn được nhân lên, thành thử một lượng lao động phức tạp nhỏ hơn thì tương đương với một lượng lao động giản đơn lớn hơn. Kinh nghiệm chứng tỏ rằng việc quy lao động phức tạp thành lao động giản đơn như vậy đang diễn ra một cách thường xuyên. Một hàng hoá có thể là sản phẩm của một lao động phức tạp nhất, nhưng giá trị của hàng hoá đó vẫn làm cho nó ngang với sản phẩm lao động giản đơn, và do đó bản thân giá trị ấy chỉ đại biểu cho một lượng lao động giản đơn nhất định mà thôi. Những tỷ lệ khác nhau theo đó các loại lao động khác nhau được quy thành lao động giản đơn, coi đó là một đơn vị dùng để đo các loại lao động khác nhau ấy, - những tỷ lệ khác nhau ấy được xác định bởi một quá trình xã hội diễn ra ở đằng sau lưng những người sản xuất, cho nên những người này vẫn tưởng rằng những tỉ lệ đó do tập quán xác định nên”\[1\]\.

Ở\ Mác,\ ở\ đây\ trước\ hết\ chỉ\ là\ nói\ đến\ việc\ quy\ định\ giá\ trị\ của\ các\ hàng\ hoá,\ nghĩa\ là\ của\ những\ đồ\ vật,\ trong\ một\ xã\ hội\ gồm\ những\ người\ sản\ xuất\ tư\ nhân,\ do\ những\ người\ sản\ xuất\ tư\ nhân\ ấy\ sản\ xuất\ ra\ bằng\ những\ phương\ tiện\ riêng\ của\ họ,\ và\ để\ trao\ đổi\ với\ nhau\.\ Do\ đó\ ở\ đây\ tuyệt\ nhiên\ không\ nói\ đến\ "giá\ trị\ tuyệt\ đối"\ không\ kể\ là\ nó\ tồn\ tại\ ở\ đâu,\ mà\ là\ nói\ đến\ giá\ trị\ có\ hiệu\ lực\ trong\ một\ hình\ thái\ xã\ hội\ nhất\ định\.\ Giá\ trị\ đó,\ trong\ quan\ niệm\ lịch\ sử\ nhất\ định\ đó,\ rõ\ ràng\ là\ đã\ được\ tạo\ ra\ và\ được\ đo\ bằng\ lao\ động\ của\ con\ người\ đã\ nhập\ vào\ các\ hàng\ hoá\ và\ tiếp\ nữa\ lao\ động\ của\ con\ người\ ấy\ lại\ là\ sự\ tiêu\ phí\ sức\ lao\ động\ giản\ đơn\.\ Nhưng\ không\ phải\ mọi\ lao\ động\ chỉ\ đều\ là\ sự\ tiêu\ phí\ sức\ lao\ động\ giản\ đơn\ của\ con\ người;\ rất\ nhiều\ loại\ lao\ động\ bao\ hàm\ trong\ bản\ thân\ nó\ việc\ vận\ dụng\ những\ sự\ khéo\ léo\ hay\ những\ hiểu\ biết\ đã\ đạt\ được\ nhờ\ nhiều\ hay\ ít\ công\ sức\ khó\ nhọc,\ thời\ gian\ và\ tiền\ bạc\.\ Những\ loại\ lao\ động\ phức\ tạp\ đó,\ trong\ những\ khoảng\ thời\ gian\ giống\ nhau,\ có\ sản\ xuất\ ra\ cùng\ một\ giá\ trị\ hàng\ hoá\ như\ lao\ động\ giản\ đơn,\ tức\ là\ sự\ tiêu\ phí\ thuần\ tuý\ về\ sức\ lao\ động\ giản\ đơn\ không\?\ Hiển\ nhiên\ là\ không\.\ Sản\ phẩm\ của\ một\ giờ\ lao\ động\ phức\ tạp\ là\ một\ hàng\ hoá\ có\ giá\ trị\ cao\ hơn,\ gấp\ đôi\ hay\ gấp\ ba\ lần\ so\ với\ sản\ phẩm\ một\ giờ\ lao\ động\ giản\ đơn\.\ Thông\ qua\ việc\ so\ sánh,\ giá\ trị\ của\ những\ sản\ phẩm\ của\ lao\ động\ phức\ tạp\ được\ biểu\ hiện\ ra\ trong\ một\ khối\ lượng\ lao\ động\ giản\ đơn\ nhất\ định;\ nhưng\ việc\ quy\ lao\ động\ phức\ tạp\ ra\ lao\ động\ giản\ đơn\ như\ thế\ được\ thực\ hiện\ bằng\ một\ quá\ trình\ xã\ hội\ nhất\ định\ diễn\ ra\ ở\ đằng\ sau\ lưng\ những\ người\ sản\ xuất,\ bằng\ một\ quá\ trình\ mà\ ở\ đây\ trong\ bản\ trình\ bày\ lý\ luận\ về\ giá\ trị,\ chúng\ ta\ chỉ\ có\ thể\ xác\ nhận,\ nhưng\ chưa\ giải\ thích\.

Chính\ cái\ sự\ thật\ giản\ đơn\ đó,\ hàng\ ngày\ diễn\ ra\ trước\ mắt\ chúng\ ta\ trong\ xã\ hội\ tư\ bản\ chủ\ nghĩa\ hiện\ nay,\ là\ sự\ thật\ mà\ Mác\ xác\ nhận\ ở\ đây\.\ Sự\ thật\ đó\ đã\ quá\ rõ\ ràng\ đến\ nỗi\ chính\ ông\ Đuy\-rinh\ cũng\ không\ dám\ chối\ cãi\ cả\ trong\ tập\ "Bài\ giảng"\ lẫn\ trong\ cuốn\ "Lịch\ sử\ khoa\ kinh\ tế\ chính\ trị"\ của\ ông\ ta;\ và\ sự\ trình\ bày\ của\ Mác\ lại\ đơn\ giản\ và\ sáng\ tỏ\ đến\ nỗi\ là\ chắc\ chắn\ ngoài\ ông\ Đuy\-rinh\ ra\ sẽ\ không\ có\ ai\ là\ "vẫn\ hoàn\ toàn\ không\ rõ"\ cả\.\ Chính\ vì\ sự\ hoàn\ toàn\ không\ rõ\ đó\ của\ mình\ mà\ ông\ ta\ mới\ coi\ giá\ trị\ hàng\ hoá,\ \-\ lúc\ đầu\ Mác\ chỉ\ nghiên\ cứu\ giá\ trị\ này\ thôi,\ \-\ là\ những\ "giá\ thành\ tự\ nhiên"\ là\ cái\ chỉ\ là\ cho\ sự\ không\ rõ\ đó\ tăng\ thêm,\ và\ thậm\ chí\ ông\ ta\ còn\ coi\ đó\ là\ "giá\ trị\ tuyệt\ đối"\ nữa,\ một\ giá\ trị\ mà\ theo\ chỗ\ chúng\ tôi\ biết\ thì\ từ\ trước\ tới\ nay\ không\ hề\ thấy\ nói\ đến\ ở\ chỗ\ nào\ trong\ khoa\ kinh\ tế\ chính\ trị\ cả\.\ Nhưng\ dù\ ông\ Đuy\-rinh\ có\ hiểu\ "giá\ trị\ tự\ nhiên"\ là\ cái\ gì\ chăng\ nữa,\ và\ trong\ năm\ loại\ giá\ trị\ của\ ông\ ta\ loại\ nào\ được\ vinh\ dự\ tiêu\ biểu\ cho\ giá\ trị\ tuyệt\ đối\ chăng\ nữa,\ thì\ một\ điều\ đã\ rõ\ ràng\ là\ Mác\ hoàn\ toàn\ không\ nói\ đến\ tất\ cả\ những\ cái\ đó\ mà\ chỉ\ nói\ đến\ giá\ trị\ hàng\ hoá\ thôi,\ và\ trong\ toàn\ bộ\ phần\ của\ bộ\ "Tư\ bản"\ nói\ về\ giá\ trị,\ cũng\ không\ hề\ có\ một\ lời\ ám\ chỉ\ nào\ cho\ biết\ là\ liệu\ Mác\ có\ cho\ rằng\ lý\ luận\ về\ giá\ trị\ hàng\ hoá\ đó\ có\ áp\ dụng\ được\ cho\ những\ hình\ thái\ xã\ hội\ khác\ hay\ không\ và\ áp\ dụng\ đến\ mức\ nào\.

"Như\ vậy\ là",\ ông\ Đuy\-rinh\ nói\ tiếp,\ \-\ "không\ phải\ như\ ông\ Mác\ đã\ quan\ niệm\ một\ cách\ mơ\ hồ\ rằng\ dường\ như\ thời\ gian\ lao\ động\ của\ một\ người\ nào\ đó\ tự\ nó\ có\ nhiều\ giá\ trị\ hơn\ là\ thời\ gian\ lao\ động\ của\ một\ người\ khác,\ bởi\ vì\ như\ thế\ thì\ trong\ thời\ gian\ lao\ động\ của\ người\ này\ dường\ như\ cô\ đọng\ nhiều\ thời\ gian\ lao\ động\ trung\ bình\ hơn:\ không\ phải\ như\ vậy,\ bất\ cứ\ thời\ gian\ lao\ động\ nào\ \-\ không\ có\ ngoại\ lệ\ và\ theo\ nguyên\ tắc,\ do\ đó\ không\ cần\ thiết\ phải\ đưa\ ra\ ngay\ từ\ đầu\ một\ mức\ trung\ bình,\ đều\ hoàn\ toàn\ có\ giá\ trị\ ngang\ nhau"\.

May\ thay\ cho\ ông\ Đuy\-rinh\ là\ số\ phận\ đã\ không\ làm\ cho\ ông\ ta\ trở\ thành\ một\ chủ\ xưởng\ và\ đã\ tránh\ cho\ ông\ ta\ khỏi\ phải\ quy\ định\ giá\ trị\ của\ hàng\ hoá\ của\ mình\ theo\ cái\ quy\ tắc\ mới\ đó,\ và\ do\ đó\ cũng\ đã\ tránh\ cho\ ông\ ta\ một\ sự\ phá\ sản\ không\ thể\ tránh\ được\.\ Nhưng\ sao!\ Lẽ\ nào\ chúng\ ta\ vẫn\ cứ\ còn\ ở\ trong\ xã\ hội\ những\ chủ\ xưởng\ ư\?\ Tuyệt\ nhiên\ là\ không\.\ Với\ những\ giá\ thành\ tự\ nhiên\ và\ giá\ trị\ tuyệt\ đối,\ ông\ Đuy\-rinh\ đã\ bắt\ chúng\ ta\ phải\ thực\ hiện\ một\ bước\ nhảy,\ một\ salto\ mortale\ thật\ sự,\ ra\ khỏi\ cái\ thế\ giới\ xấu\ xa\ hiện\ nay\ của\ những\ kẻ\ bóc\ lột,\ để\ vào\ cái\ công\ xã\ kinh\ tế\ của\ tương\ lai\ của\ chính\ ông\ ta,\ vào\ cái\ thiên\ giới\ trong\ sạch\ của\ bình\ đẳng\ và\ công\ lý,\ và\ vì\ vậy\ mà\ ngay\ ở\ đây,\ dù\ có\ quá\ sớm\ chăng\ nữa,\ chúng\ ta\ cũng\ phải\ xem\ xét\ một\ chút\ cái\ thế\ giới\ mới\ đó\.

Quả\ thực\ theo\ lý\ luận\ của\ ông\ Đuy\-rinh\ ngay\ cả\ trong\ xã\ hội\ kinh\ tế,\ cũng\ chỉ\ có\ thời\ gian\ lao\ động\ đã\ chi\ phí\ mới\ có\ thể\ đo\ giá\ trị\ của\ những\ vật\ kinh\ tế,\ nhưng\ đồng\ thời\ thời\ gian\ lao\ động\ của\ một\ người\ sẽ\ được\ đánh\ giá\ trước\ là\ hoàn\ toàn\ ngang\ nhau,\ mọi\ thời\ gian\ lao\ động\ \-\ không\ có\ ngoại\ lệ\ và\ theo\ nguyên\ tắc\ \-\ đều\ có\ một\ giá\ trị\ hoàn\ toàn\ ngang\ nhau,\ và\ hơn\ nữa,\ không\ cần\ thiết\ phải\ đưa\ ra\ ngay\ từ\ đầu\ một\ mức\ trung\ bình\.\ Và\ bây\ giờ\ xin\ hãy\ đối\ chiếu\ thứ\ chủ\ nghĩa\ xã\ hội\ bình\ đẳng\ cấp\ tiến\ đó\ với\ cái\ quan\ niệm\ mơ\ hồ\ của\ Mác\ cho\ rằng\ dường\ như\ thời\ gian\ lao\ động\ của\ một\ người\ nào\ đó\ tự\ nó\ có\ nhiều\ giá\ trị\ hơn\ thời\ gian\ lao\ động\ của\ một\ người\ khác,\ bởi\ vì\ trong\ đó\ đã\ cô\ đọng\ nhiều\ thời\ gian\ lao\ động\ trung\ bình\ hơn,\ một\ quan\ niệm\ trong\ đó\ Mác\ đã\ bị\ giam\ cầm\ bởi\ cái\ cách\ suy\ nghĩ\ kế\ thừa\ được\ của\ các\ giai\ cấp\ có\ học\ thức,\ đối\ với\ cách\ suy\ nghĩ\ ấy\ sẽ\ là\ một\ điều\ kỳ\ quái\ nếu\ thừa\ nhận\ rằng\ thời\ gian\ lao\ động\ của\ một\ người\ đẩy\ xe\ bò\ và\ thời\ gian\ lao\ động\ của\ một\ kiến\ trúc\ sư\ đều\ hoàn\ toàn\ ngang\ nhau\ về\ mặt\ kinh\ tế!

Tiếc\ thay\ là\ Mác\ đã\ thêm\ vào\ một\ đoạn\ trích\ dẫn\ trên\ đây\ trong\ bộ\ "Tư\ bản"\ một\ chú\ thích\ nhỏ\ sau\ đây:\ "Bạn\ đọc\ nên\ thấy\ rằng\ đây\ không\ phải\ là\ về\ tiền\ công,\ hay\ các\ giá\ trị\ mà\ người\ công\ nhân\ nhận\ được\ về\ một\ ngày\ lao\ động\ chẳng\ hạn,\ mà\ là\ nói\ về\ giá\ trị\ của\ hàng\ hoá\ trong\ đó\ ngày\ lao\ động\ ấy\[2\]\ được\ vật\ hoá\*"\.\ Do\ đó\ Mác,\ ở\ đây\ dường\ như\ đã\ cảm\ thấy\ trước\ ông\ Đuy\-rinh\ của\ mình,\ đã\ tự\ mình\ đề\ phòng\ để\ người\ ta\ khỏi\ đem\ áp\ dụng\ những\ luận\ điểm\ trên\ đây\ của\ mình\ dù\ là\ vào\ tiền\ công\ trả\ cho\ lao\ động\ phức\ tạp\ trong\ xã\ hội\ hiện\ nay\.\ Và\ nếu\ ông\ Đuy\-rinh\ không\ hài\ lòng\ về\ việc\ ông\ ta\ vẫn\ làm\ điều\ đó,\ lại\ còn\ coi\ những\ luận\ điểm\ trên\ đây\ là\ những\ nguyên\ tắc\ cơ\ bản\ mà\ Mác\ dường\ như\ muốn\ dùng\ để\ điều\ tiết\ sự\ phân\ phối\ những\ tư\ liệu\ sinh\ hoạt\ trong\ xã\ hội\ tổ\ chức\ theo\ chủ\ nghĩa\ xã\ hội,\ thì\ đó\ là\ một\ điểm\ xuyên\ tạc\ trơ\ tráo\ mà\ người\ ta\ chỉ\ có\ thể\ gặp\ trong\ những\ sách\ báo\ lá\ cải\ mà\ thôi\.

Nhưng\ chúng\ ta\ hãy\ nghiên\ cứu\ học\ thuyết\ về\ sự\ ngang\ giá\ kỹ\ hơn\ một\ chút\.\ Mọi\ thời\ gian\ lao\ động\ đều\ hoàn\ toàn\ ngang\ giá\ với\ nhau:\ thời\ gian\ lao\ động\ của\ người\ đẩy\ xe\ bò,\ cũng\ như\ thời\ gian\ lao\ động\ của\ nhà\ kiến\ trúc\.\ Vậy\ là\ thời\ gian\ lao\ động,\ và\ do\ đó\ bản\ thân\ lao\ động\ đều\ có\ một\ giá\ trị\.\ Nhưng\ lao\ động\ là\ kẻ\ sản\ xuất\ ra\ mọi\ giá\ trị\.\ Chỉ\ có\ lao\ động\ mới\ đem\ lại\ cho\ các\ sản\ phẩm\ tìm\ thấy\ trong\ thiên\ nhiên\ một\ giá\ trị\ theo\ nghĩa\ kinh\ tế\.\ Bản\ thân\ giá\ trị\ chẳng\ qua\ chỉ\ là\ biểu\ hiện\ của\ lao\ động\ xã\ hội\ cần\ thiết\ của\ con\ người,\ được\ vật\ hoá\ trong\ một\ vật\.\ Vậy\ lao\ động\ không\ thể\ có\ một\ giá\ trị\ nào\ cả\.\ Nói\ đến\ giá\ trị\ của\ lao\ động\ và\ muốn\ quy\ định\ giá\ trị\ đó,\ thì\ cũng\ như\ nói\ đến\ giá\ trị\ của\ giá\ trị,\ hay\ muốn\ quy\ định\ trọng\ lượng\ của\ bản\ thân\ trọng\ lượng,\ chứ\ không\ phải\ của\ một\ vật\ nặng\.\ Ông\ Đuy\-rinh\ thanh\ toán\ với\ những\ người\ như\ Ô\-oen,\ Xanh\-Xi\-mông\ và\ Phu\-ri\-ê\ bằng\ cách\ gọi\ họ\ là\ những\ thuật\ sĩ\ luyện\ đan\ xã\ hội\.\ Nhưng\ khi\ nói\ viển\ vông\ về\ giá\ trị\ của\ thời\ gian\ lao\ động,\ tức\ là\ của\ lao\ động\ thì\ ông\ ta\ đã\ tỏ\ ra\ còn\ kém\ xa\ những\ thuật\ sĩ\ luyện\ đan\ thực\ sự\.\ Và\ bây\ giờ\ xin\ độc\ giả\ hãy\ lường\ thử\ sự\ láo\ xược\ của\ ông\ Đuy\-rinh\ khi\ ông\ ta\ gán\ cho\ Mác\ đã\ nói\ rằng\ dường\ như\ thời\ gian\ lao\ động\ của\ một\ người\ nào\ đó\ tự\ nó\ có\ giá\ trị\ hơn\ thời\ gian\ lao\ động\ của\ một\ người\ khác,\ rằng\ làm\ như\ thể\ thời\ gian\ lao\ động,\ do\ đó,\ là\ lao\ động\ cũng\ có\ một\ giá\ trị\.\ Mác\ là\ người\ đầu\ tiên\ đã\ chỉ\ ra\ rằng\ lao\ động\ không\ thể\ có\ giá\ trị\ và\ đã\ giải\ thích\ vì\ sao\ lại\ như\ thế\ \-\ vậy\ mà\ lại\ gán\ câu\ nói\ ấy\ cho\ Mác\ được!

Đối\ với\ chủ\ nghĩa\ xã\ hội\ là\ chủ\ nghĩa\ muốn\ giải\ phóng\ sức\ lao\ động\ của\ con\ người\ khỏi\ địa\ vị\ hàng\ hoá,\ thì\ điều\ rất\ quan\ trọng\ là\ phải\ hiểu\ rằng\ lao\ động\ không\ có\ giá\ trị\ và\ không\ thể\ có\ giá\ trị\ được\.\ Với\ nhận\ thức\ đó,\ tất\ cả\ những\ mưu\ toan\ định\ điều\ tiết\ sự\ phân\ phối\ các\ tư\ liệu\ sinh\ hoạt\ trong\ tương\ lai,\ coi\ đó\ là\ một\ thứ\ tiền\ công\ cao\ hơn,\ \-\ mưu\ toan\ mà\ ông\ Đuy\-rinh\ đã\ thừa\ hưởng\ được\ của\ thứ\ chủ\ nghĩa\ xã\ hội\ công\ nhân\ tự\ phát,\ \-\ sẽ\ sụp\ đổ\.\ Từ\ nhận\ thức\ đó,\ toát\ ra\ cái\ kết\ luận\ rằng\ sự\ phân\ phối,\ chừng\ nào\ nó\ còn\ bị\ những\ lý\ do\ thuần\ tuý\ kinh\ tế\ chi\ phối\ thì\ nó\ sẽ\ được\ điều\ tiết\ bởi\ lợi\ ích\ của\ sản\ xuất,\ và\ sản\ xuất\ sẽ\ được\ kích\ thích\ nhiều\ nhất\ bởi\ một\ phương\ thức\ phân\ phối\ cho\ phép\ tất\ cả\ mọi\ thành\ viên\ trong\ xã\ hội\ phát\ triển,\ duy\ trì\ và\ thể\ hiện\ những\ năng\ khiếu\ của\ họ\ một\ cách\ toàn\ diện\ nhất\.\ Tất\ nhiên,\ đối\ với\ cách\ suy\ nghĩ\ của\ những\ giai\ cấp\ có\ học\ thức\ mà\ ông\ Đuy\-rinh\ đã\ thừa\ hưởng\ được,\ thì\ quả\ là\ một\ điều\ quái\ dị\ nếu\ một\ ngày\ kia\ sẽ\ không\ còn\ có\ người\ đẩy\ xe\ bò\ và\ kiến\ trúc\ sư\ chuyên\ nghiệp\ nữa,\ và\ một\ người\ ra\ chỉ\ thị\ trong\ nửa\ giờ\ với\ tư\ cách\ là\ nhà\ kiến\ trúc\ sư,\ cũng\ sẽ\ đẩy\ xe\ một\ thời\ gian\ cho\ đến\ khi\ người\ ta\ lại\ cần\ đến\ sự\ hoạt\ động\ của\ mình\ với\ tư\ cách\ là\ một\ kiến\ trúc\ sư\.\ Đẹp\ đẽ\ thay\ cái\ thứ\ chủ\ nghĩa\ xã\ hội\ duy\ trì\ vĩnh\ viễn\ những\ người\ đẩy\ xe\ chuyên\ nghiệp!

Nếu\ việc\ có\ giá\ trị\ ngang\ nhau\ của\ thời\ gian\ lao\ động\ phải\ có\ nghĩa\ là\ mỗi\ một\ công\ nhân\ sản\ xuất\ những\ giá\ trị\ ngang\ nhau\ trong\ những\ thời\ gian\ lao\ động\ bằng\ nhau\ mà\ chẳng\ cần\ phải\ lấy\ trước\ một\ mức\ trung\ bình,\ thì\ điều\ đó\ rõ\ ràng\ là\ sai\.\ Đối\ với\ hai\ công\ nhân,\ dù\ cho\ cùng\ một\ ngành\ sản\ xuất,\ thì\ giá\ trị\ sản\ xuất\ ra\ trong\ một\ giờ\ lao\ động\ bao\ giờ\ cũng\ sẽ\ khác\ nhau\ tuỳ\ theo\ cường\ độ\ lao\ động\ và\ tài\ khéo\ léo;\ điều\ tai\ hại\ đó,\ \-\ mà\ chỉ\ có\ những\ người\ như\ ông\ Đuy\-rinh\ mới\ coi\ là\ một\ điều\ tai\ hại,\ \-\ thì\ không\ có\ một\ công\ xã\ kinh\ tế\ nào,\ ít\ ra\ là\ trên\ hành\ tinh\ chúng\ ta,\ lại\ có\ thể\ xoá\ bỏ\ được\.\ Vậy\ thì\ toàn\ bộ\ cái\ quan\ niệm\ về\ sự\ ngang\ giá\ của\ mọi\ lao\ động\ còn\ lại\ cái\ gì\?\ Chẳng\ còn\ lại\ cái\ gì\ cả\ ngoài\ cái\ câu\ nói\ thuần\ tuý\ khoác\ lác\ chẳng\ dựa\ trên\ một\ cơ\ sở\ kinh\ tế\ nào\ ngoài\ sự\ bất\ lực\ của\ ông\ Đuy\-rinh\ trong\ việc\ phân\ biệt\ việc\ lấy\ lao\ động\ để\ quy\ định\ giá\ trị\ với\ việc\ lấy\ tiền\ công\ để\ quy\ định\ giá\ trị,\ \-\ chẳng\ còn\ lại\ cái\ gì\ cả\ ngoài\ cái\ mệnh\ lệnh,\ cái\ quy\ luật\ cơ\ bản\ của\ công\ xã\ kinh\ tế\ mới:\ thời\ gian\ lao\ động\ ngang\ nhau\ thì\ tiền\ công\ phải\ ngang\ nhau!\ Nhưng\ nếu\ như\ vậy\ thì\ những\ công\ nhân\ cộng\ sản\ Pháp\ trước\ kia\ và\ Vai\-tlinh\ đã\ đưa\ ra\ những\ lý\ do\ tốt\ hơn\ nhiều\ để\ chứng\ minh\ cho\ yêu\ sách\ của\ họ\ đòi\ một\ tiền\ công\ ngang\ nhau\.

Vậy\ thì\ toàn\ bộ\ vấn\ đề\ quan\ trọng\ là\ trả\ công\ cao\ hơn\ lao\ động\ phức\ tạp\ sẽ\ được\ giải\ quyết\ như\ thế\ nào\?\ Trong\ xã\ hội\ những\ người\ sản\ xuất\ tư\ nhân\ thì\ chính\ những\ tư\ nhân\ hay\ gia\ đình\ của\ họ\ trả\ những\ chi\ phí\ đào\ tạo\ công\ nhân\ lành\ nghề;\ vậy\ giá\ cả\ cao\ hơn\ của\ sức\ lao\ động\ lành\ nghề\ trước\ hết\ cũng\ thuộc\ về\ tư\ nhân:\ người\ nô\ lệ\ khéo\ léo\ được\ bán\ đắt\ hơn,\ người\ công\ nhân\ làm\ thuê\ khéo\ léo\ được\ trả\ công\ cao\ hơn\.\ Trong\ xã\ hội\ tổ\ chức\ theo\ chủ\ nghĩa\ xã\ hội\ thì\ xã\ hội\ trả\ những\ chi\ phí\ đó,\ vì\ vậy\ những\ kết\ quả,\ những\ giá\ trị\ lớn\ hơn\ do\ lao\ động\ phức\ tạp\ sản\ xuất\ ra,\ cũng\ thuộc\ về\ xã\ hội\.\ Bản\ thân\ người\ công\ nhân\ không\ có\ quyền\ đòi\ hỏi\ một\ khoản\ phụ\ thêm\ nào\ cả\.\ Từ\ đó,\ nhân\ tiện\ cũng\ nên\ rút\ ra\ cái\ kết\ luận\ thực\ tiễn\ sau\ đây\ nữa\ là:\ cái\ khẩu\ hiệu\ ưa\ thích\ về\ quyền\ của\ người\ công\ nhân\ được\ hưởng\ "thu\ nhập\ lao\ động\ đầy\ đủ",\ dù\ thế\ nào\ chăng\ nữa,\ không\ phải\ bao\ giờ\ cũng\ không\ có\ nhược\ điểm[3].